Эртний буриад-монголчуудын эх оронч цэрэг дайчдын дуунууд

Орос –манжийн хил тогтоогдсоноос хойш XVIII зууны эхэн үед буриад-монголчуудын зарим хэсэг нь хил хамгаалах үүрэгтэй хасаг цэрэг болсон байдаг. Хасаг цэрэг нь албан татвар төлөхгүй, зэр зэвсэгтэй байх ёстой ба тодорхой хугацаагаар хилийн дагуу харуулуудад байршин манжийн талынхнаас газар нутгаа хамгаалах үүрэгтэй байсан. Цэрэг эрсийг хилийн харуулын албанд мордохын өмнөхөн овог аймгийнхан нь дайчин эрсдээ зориулж “үдэшлэг” хийдэг байсан. Үдэшлэг дээр цэргүүдийг толгойлж явах занги дарга нарын эхнэр нь баатар эр нөхөртөө зориулж захиасын дуу дуулдаг байсан ,харин эр нөхөр нь тангарагийн дуугаар хариу барьдаг байсан гэдэг. Занги нарын дуунуудаас нь жинхэнэ буриад-монгол дайчин эрсийн мөн чанар харагдана харин эхнэрүүдийн захиас дуунуудын үгнүүдээс нь жинхэнэ эх орноо хамгаалагчдын эхнэрүүд гэдэг нь ойлгогддог. Эдгээр дуунуудын хэлбэр нь Барга-баатар, Бөртө-чоно, Гоо-марал, Хориодой мэргэн, Алан-гоо эх, Чингис-хааны үеэс уламжлагдан ирсэн байх талтай.
Буриадууд эх оронч эр цэргийн дуунуудыг хүнд хэцүү дайн байлдааны үедээ дуулдаг байсан гэдэг. Буриадын эрэлхэг дайчид Крымийн дайн,1904 оны Японтой хийсэн дайн, Дэлхийн I дайн, Дэлхийн II дайнд оролцож явсан билээ. 1916 онд Дэлхийн I дайны үед Ф. Далбаев занги М.Эрэновын дууг дуулан дайралтанд ордог байсан гэдэг.Харин1939 онд Халхын голын дайны үед М.Забтуев дайн тулаанд занги М.Маршановын дуутай орж байсан.

Занги нарын эхнэрүүдийн дуунууд

Занги Мөнхө Эрээновын эхнэр Галхан Мандриевагийн дуу:

Алтан шарга морёо
Амалан-хазаарлан ябаарай,

Албан зарада ябахадаа
Амяа табин оролсоорой!
Хурдан хула галданаа
Хударгалан-татан ябаарай,
Хубита албандаа ябахадаа
Хухара сабшан гараарай!
Боро хурдан галданаа
Бугуулдэрэн Унан ябаарай,
Богдойн дээрэмнэрээр ушархадаа
Бутара сабшан гараарай!

Занги Бальхай Баахановын эхнэр Бурхай Бархановын дуу:

Огшом, огшом газартан
Ойнтород гэжэ ябаарай,
Онохо тудаха газартан
Унагаан сабшан гараарай!
Бугшэм, бугшэм газартан
Болгоод гэжи ябаарай,
Бариха тудаха газартан
Балара сабшан гараарай!

Занги Улаахан Маариновын эхнэр Улаанай Урбановын дуу:

Алтан гадасата абооёо
Амяа хайрланбэй хараарай,
Амитан зоноо зарые
Айнбэй ябажа дуургээрэй!
Мунгэн гадасата обооёо.
Мэеэрхэн ябажа хараарай,
Мунхэ зоноо албые
Мультин ябажа дуургээрэй!

Занги Етог Дэлэновын эхнэр Сэцэг Цыреновын дуу:

Унасан гарасан дайдаяа
Унан оролсон аршалаарай,
Утын хойто жаргалдаа
Умтарахабэй нэрэтэй болоорой!
Тоонтото баян дайдаяа
Турэн орон хамгаалаарай,
Тэншээ ашанадаа жаргалда
Баатар солоороо дуулдаарай!

Манжиг Мирмановын эхнэр Мамархан Магдановын дуу:

Шаралдай нютагта турэлээш,
Шадалтай мэргэн бололойш,
Шадал-мэдэлээ шангатхажа
Алтан ороноо аршалыш!
Идэйн голдо хуужилээш,
Эдир тургэн бололойш,
Эдир хабаяа табижи
Эхэ ороноо хамгаалыш!


Амагай Ошхиевын эхнэр Айдархан Адушины дуу:

Ашатай хубуутэй боложи,
Алдарта Амагай гуулэлээш,
Амитан зоноо сунгалтаар
Алтан обоодо ошожи.
Абай дайдаяа аршалыш!
Олон хубуу ургэжи
Олзотой Амагай бололойш,
Олон зоноо даалтаар
Ахайн обоодо ошожи
Алтан нютагаа хамгаалыш!

Ара газар дулдажи,
Алтан нэрэ абахаш,
Мунхэ зондо нэрэлуулэжи
Мунгэн солотой болхош!

Номохой Мангатхановын эхнэр Ноголой Найрхановын дуу :

hомоёо хурдандан
hогоон буга барилайш,
Хушэтэй хулэг зандаа
Хундэтэй Номогой гуулэлэш!
Зэбэеэ шангадан
Зээгэ-шоно бахилайш.
Зэргэ-зэлэеэ утадан
Зэнгэр Номогой бололойш.
Зулхэйн уhанай тургэндэн
Зиби онгосо тухеерэлээш,
Зоноо-амитанаа хушэндэн
Алтан обоодо гарахашни!
Алтан обоо харажи,
Амитанаа зарие дуургэжи,
Амяа хайрланбэй ябаарай!
Хулэнхэни уhанай шангадан
Хурдан онгосо сабшалайш,
Хуун зоноо хундэдэн
Холойн обоодо ошохошни,
Холойн обоо харажи,
Хуун зондоо туhалажи,
Хорон тэргэлэнбэй ябаарай!

Занги нарын тангарагийн дуунууд

Бямбын Ринчины эцэг Р.Б.Бимбаев

Занги Бальхай Баахановын дуу:

Харата хомяой дайсани
Хамха сохин улдэхэбди,
Xapahaн ехэ обооёо
Хабаяа табин хамгаалхабди!
Борото муухай дээрэмнини
Бутара сохин дарахабди,
Байлгаhан ехэ обооёо
Башаяа табин аршалхабди.

Занги Улаахан Маариновын дуу:

Алтан обоо бодхожи
Амитан зоноо амаржуулбабди,
Амитан зоноо аршалхадаа
Амяа табин оролсохобди!
Мунгэн обоо бодхожи
Мунхэ зоноо нааршуулбабди,
Мунхэ зоноо хамгаалхадаа
Мультин ябажа тулахабди!
Обоода ябахадаа
Оростон нухэржэхэбди.
Харуулда ябахадаа
Хамнаганаар нухэржэхэбди.

Занги Маанжиг Мирмановын дуу:

Унаhан гарасан дайдамнай
Уняартажа сайхан байна ла,
Улад зон хоёрмнай
Мандажа hайхан байна ла!
Тоонтото унэр газармнай
Тооhотожо hайхан байна ла,
Туруулэhэн эхэ эсэгэмнай
Бууралтажа hайхан байна ла!
Шаралдай нютагта турэлээби,
Шалбааг дээрэ удэлээби,
Шалханаг хубуун бололойби;
Идэйн голдо гаралайби,
Ирэд дунда хуужэлэйби,
Эдир хубуун гуулуулэйби,
Хара шулуун обоое хабархан
ябажа харахаби!
Хурэн шулуун обооёо
хушэрхэн ябажа харахаби!

Унгийн голын занги Мөнхө Эрээновын тангарагийн дуу:

Унгэймнай голоорон
Эльсэн харагуй гарахан.
Унэн зурхэ зурхэлэжи
Эжинэй обоо харамни!
Ангараймнай голоорон
Амитанай харагуй гарахан,
Аха зурхэ зурхэлэжи
Ахайн харуулда гарахамни!
Алуурша муухай дайсаар
Айнбэй тулахамни,
Аша гуша хоёртоо
Алдарта нэрэтэй болохомни!
Дээрэмшэ хомхой дайсанаар
Добтолон орон дайлалсахамни,
Дороо найдамаар ашанатаа
Дуулалтай нэрэ абахамни!

Буриад-монголын хасаг цэрэг дайчид 20-р зууны эхэн үе

Занги Етог Дэлэновын дуу:

Оhойн голдо турэлэйлби,
Урмэ тараг эдилээби,
Ойлорхуу хубуун турэжи,
Ахайн харуулда ошохомни.
Хурдан hамоёо урилдуулжа,
Хулууша дээрэмшэни
алахаби,
Зэнтэ hомоёо зэдэлгэхэби,
Зэрлиг дээрэмшэни
хороохоби. .

Занги Амагай Ошхиевын дуу:

Бооридо ябасан шонойе,
Бахин улдэн хусэхэ,
Боро хурдан моритойб,
Бурядуута добтолосон
дээрэмшэни,
Барин хусэн унагааха
Бургэд удэтэй hомотойб.

Занги Номохой Мангатхановын дуу:

Хубуутэмнай жаргал бололой!
Алтан мундарга дээгуур
Хухэйн мундарга дээгуур
Хурээ татажи
Аргамжа татажа
Амитандамнай абар бололой!
Манчжу дээрэмшэн
мухайража
Манай обоое хамхалалай,
Халхын дээрэмшэн хоротожи
Хаани обоо хухалалай!
Бэемнай залуу,
Моримнай тарган
hомомнай хурдан,
Жадамнай хурса,
Алууршани алан сохияа,
Дээрэмшэни дэлбэ сохияа!

Буриад-монголын Д.Энхэбаатар

1910 онд буриад-монголын дайчид ийм нэгэн дуу дуулж байсан байдаг:

Баавай Чингис изагууртай
Барга-Буряад монгол зон
Баатарлан нэгдэн зоригложу
Баталhан турээ мандуулаяа

Эсэгэ Чингис изагууртай
Эрхуу Байгалай Буряад зон
Эбээ нэгдэн зоригложу
Энхэжэhэ турээ мандуулаяа

Хаган Чингис изагууртай
Хамаг Буряад-монгол зон
Хамтаараа нэгдэн зоригложу
Хайратай турээ мандуулаяа

Өнөө үеийн хойд монгол залуучууд өвөг дээдсийнхээ шилдэг сайн зан чанаруудыг өвлөн авбал:

Ара газар дуулдажи,
Алтан нэрэ абахаш,
Мунхэ зондо нэрэлуулэжи
Мунгэн солотой болхош!